Üniversiteler ve Demokrasi Kültürü

Londra Üniversitesi’nde yüksek lisans, Warwick Üniversitesi’nde doktora yaptım, aynı üniversitede iki yıl çalıştım ama bir kez bile olsun bu üniversite kampuslerinde şiddet olaylarına rastlamadım. İngiliz üniversite kültürü ve geleneği ile Türkiye’dekiler arasında hayli farklılıklar var diyebilirim. Türkiye’de kutuplaşma son zamanlarda şiddetin tırmanmasına neden oluyor.

Türkiye’nin en zeki, yetenekli ve başarılı öğrencilerinin okuduğu, üniversiteye hazırlanan binlerce öğrencinin ilk sıralarda tercih ettiği ve saygın bilim insanlarının çalıştığı ODTÜ kampusünde yaşanan olaylar, Başbakan ve rektörlerin açıklamaları, sayıları az olmakla beraber bazı öğrencilerin şiddet içeren davranışları, ünivesitelere ve demokrasi kültürüne ilişkin yeniden bir düşünme süreci başlattı.

Üniversite, Devlet ve İdeoloji

Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren  yükseköğretim kurumları Türkiye’de önemli işlevler görmüş, devlet ideolojisinin, yukarıdan aşağıya empoze edilen modernleşme ve sekülerleşme projesinin etkin bir taşıyıcısı ve savunucusu olmuştur. Üniversite sayıları uzun yıllar yükseköğretim talebini karşılayamadığı için bu kurumlardan sınırlı sayıda vatandaş yararlanabilmiş, üniversiteler kritik konularda suskun kalmış ve kronik sorunların çözümünde öneriler getirmekten çekinmiştir. Bir başka ifade ile üniversiteler, yükseköğretim geleneğinin köklü biçimde geliştiği ülkelerdeki gibi bilim, eleştirel düşünce,  araştırma ve sorgulama kültürünü geliştirmek suretiyle topluma yol gösterme konusunda kendilerinden beklenen performansı sergileyemedi. 

Statüko ve vesayete karşı koyması ve direnmesi gereken kurumlar olması beklenen üniversiteler, ideolojik kaygılarla hareket eden, çoğulculuk yerine tektipçiliğe sırtını dayayan ötekileştirici uygulamaların mekanı oldu.  Vesayetin güçlü olduğu dönemlerde yasakları uygulayan ve savunan kurumlar olmakla kalmadılar, yeni siyasi aktörleri ortaya çıkaran toplumsal değişimlere asker, bürokrasi ve yargı ile ittifak halinde direnç gösterdiler. Bu yönleriyle üniversitelerden beklenen üç temel alanda; eğitim-öğretim ve nitelikli insan gücü yetiştirme, özgün araştırmalarla teknolojik  yeniliklere liderlik yapma, hoşgörü ve çoğulculuk kültürünün gelişimine ve demokratikleşmeye katkıda bulunmada çağın gerisinde kaldılar. Buna rağmen üniversiteleri kurtarılmış kaleler olarak gören bazı aydınlar, topluma hesap vermek yerine, medya ve eski Türkiye eliteleri ile kurdukları ideolojik ittifaklar sayesinde söylemsel üstünlüklerini sürdürdüler. Bugün ODTÜ olaylarından sonra yaşananlar ve alınan pozisyonlar bir kez daha gösteriyor ki az sayıda öğrencinin katılımı ile başlayan ve farklı üniversitelere yayınlan şiddet olayları araçsallaştırılabilmektedir.

Kutuplaşma ve Şiddet Kime Yarar?

Türkiye, izleri bügün dahi hissedilen, üniversite öğrencilerinin şiddet sarmalına kapıldığı, idelojik kamplaşma ve kutuplaşmanın çok sayıda gencin hayatına mal olduğu talihsiz dönemler yaşadı. Kimi devrim, kimi vatanperverlik uğruna karşıt ideolojik uçlara savrulan üniversite gençliği birbirine kırdırıldı. Pekçok öğrenci eğitimini yarıda bırakmak zorunda kaldı. Bu kirli çekişmenin kaybedeni öğrenciler ve üniversiteler oldu. Türkiye’nin kayıp yılları şiddetin aklı ve sağduyuyu tutsak ederek müzakere kültürünü tutsak ettiği yıllar olmuştur.

Yeni Türkiye eski alışkanlıkların terkedilmeye başlandığı, vesayet rejiminin etkisini yitirdiği, siyasi ve ekonomik istikrarın yüksekğöretimde de yeni fırsat alanları açtığı bir Türkiye’dir. 2023 hedeflerine ulaşılmasında müzakere kültürünü benimseyen nitelikli kuşakların yetişmesi için her şehirde üniversite açılmış, yükseköğretimde tektipçilğin son bulması için yetmiş vakıf üniversitesinin kuruluşu onaylanmıştır. Üniversite eğitimini kolaylaştırmak amacıyla yeni üniversiteler açılırken kontenjanlar da artırılmış, dünya paralı eğitime geçerken harçlar kaldırılmış, burs miktarları yükseltilmiş, ücretsiz internet bağlantılı yurtlar açılmıştır. Bütün bunlar fırsat eşitliğini tabana yayarak üniversitelerde daha fazla öğrencinin daha iyi imkanlarla okuması, kendi geleceklerine daha güvenle bakabilmeleri için yapılmıştır. Türkiye’yi uluslarlarası sistemde temsil etmesi ve büyük güçler ile rekabet edebilen bir ülke konumuna getirmeleri beklenen de bu öğrencilerdir.

Üniversiteler, birbirine karşıt dahi olsa farklı görüşlere açık olan, muhalif ve alternatif görüşlerin bir arada yeşerebileceği kurumlardır. Bu yönüyle protesto ve itiraz haklarının serbestçe kullanılabileceği yerlerdir. Öte yandan yükseköğretime yapılan yatırımlar Yeni Türkiye’nin geleceğine yapılan yatırımlardır. Bu yatırımların protesto adı altında şiddete başvurularak sabote edilmesine, itibarsızlaştırılmasına ve saygınlığının zedelenmesine toplumun mazur beklenemez. Üniversiteler şiddetin korunduğu ve kutsandığı mekanlar olamayacağı gibi şiddete başvurulmadığı sürece öğrenci ve akademisyenlerin protesto haklarının kısıtlanamayağı kamusal alanlardır.

Türk-Rus İlişkilerinde Yeni Perde

Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in Türkiye ziyareti, Soğuk Savaş dönemi dış politika parametreleri ve ana bakış açılarının köklü bir değişime uğradığını bir kez daha teyit etti. İki kutuplu Soğuk Savaş yıllarında dış politikayı belirleyen iki ana unsur vardı. Bu unsurlar Rus ve Türk dış politikasını etkilemiş ve şekillendirmişti. Dönemin dış politikasında öne çıkan parametreler ideoloji ve güvenlik olarak tanımlamış ve bu yaklaşım Türkiye ve Sovyetler Birliği ilişkilerini uzun yıllar tutsak etmişti.

İkili İlişkilerde İdeoloji ve Güvenlik Kıskacı

İdeolojik olarak kendisini Batı demokrasisi ve liberalizmi eksenine yerleştiren Türkiye, içinde yer aldığı ittifakın da etkisi ile Sovyetler Birliği’nin komünist yayılmacılığını tehdit ve tehlike olarak algılamış ve bu ülke ile mesafeli ilişkiler geliştirmiştir. Benzer şekilde Sovyetler Birliği ve etkisindeki ülkeler de liberal pazar ekonomisi ve temsili demokrasi gibi değerleri yabancı ideolojik değerler olarak kodlamıştır. Söz konusu ideolojik farklılaşma yanında güvenlik riski algısı da ilişkileri etkilemiştir. Türkiye NATO içinde, Sovyetler Birliği ise Varşova Paktı içinde biri birine karşıt iki ayrı güvenlik alanına savrulmuş, sınır komşusu ülkeler olmalarına karşın siyasi ve ekonomik ilişkiler minimum düzeyde tutulmuştur. Türkiye bu dönemde kendi çıkarlarını önceleyen dış politika vizyonu geliştiremediği ve Sovyet yönetimi de Türkiye’yi karşı kampta gördüğü için ikili ilişkiler ideoloji ve güvenlik riskinin kıskacına girmiştir.

Soğuk Savaşın bitimi ile Türkiye ve Rusya için yeni bir dönem başlamıştır. Bir başka deyişle Sovyetler Birliğinin dağılması Türkiye ve Rusya için yeni imkan ve fırsatlar doğurmuştur. 1990’lı yıllar her iki ülke için de ideoloji ve güvenlik tehdidi algısı duvarlarının yıkıldığı, dış politikada ise çok boyutluluk ve bölgesel yakınlaşmanın ortaya çıktığı bir dönem olmuştur. Türkiye komşularla sıfır sorun ilkesini pratiğe dönüştürürken, Rusya ideoloji ihraç eden bir ülke olmaktan uzaklaşmış, bölgedeki ekonomik potansiyeli görerek rasyonel bir politika izlemeye başlamıştır.

Türk-Rus İlişkilerinin Normalleşmesi

Türk-Rus ilişkileri ekonomik çıkarlar temelinde yeniden tanımlanmış, üçüncü ülkelerin etkisinden kurtulmuş, karşılıklı yatırımlar ve sürekli derinleşen ticari ortaklık ülke arasında güven duygusu oluşturmuştur. Rusya özellikle Putin’in Devlet Başkanı seçildiği 2000’lerden itibaren dünya sisteminde ağırlık kazanma girişimlerinde bulunmuş, Putin, 1997 yılında yazdığı “Yerel Doğal Kaynakların Stratejik Açıdan Yeniden Yapılandırılması” konulu doktora tezindeki görüşlerini hayata geçirmeye başlamıştır. Türkiye ise bir taraftan AB ile ilişkilerini geliştirmiş, diğer yandan Ortadoğu, Balkanlar, Kafkasya/Orta Asya bölgesinde etki sahasını genişletmiştir. Her iki ülke de ikili ilişkilerdeki normalleşmeyi fırsata dönüştürmüştür.

Putin’in Türkiye ziyareti ve imzalanan 11 kritik anlaşma, 30 milyar dolara ulaşan yıllık ticaret hacmi, Rusya’nın Türkiye’deki 10 milyara dolara yaklaşan doğrudan yatırımı ile Türkiye’nin Rusya’daki 6 milyarı doları aşan yatırımı, Suriye krizinin çözümündeki görüş ayrılıklarının ikili ilişkileri derinden etkilemediğini göstermektedir.

Suriye krizi ile ilgili iki ülkenin farklı görüşleri ve çözüm önerileri olduğu biliniyor. Türkiye uluslararası toplumun daha etkin ve duyarlı davranması gerektiğini ifade ederken, Rusya, özellikle BM çatısı altında veto yetkisini kullanarak Suriye rejimini koruma yolunu seçti. Rusya’nın bu adımımın arkasında yatan temel neden Irak, Afganistan ve Libya olaylarında devre bırakılmış olmasıydı. Türkiye bu süreçte Rusya’nın kritik ve anahtar rolünü görmezlikten gelerek enerjisinin büyük kısmını, İran’ın da dahil olduğu bölge ülkeleri ile konuşmaya ayırarak; BM, AB ve ABD ile müzakereler yürüterek krize çözüm aramaya harcadı.

Putin’in ziyareti sırasında yapılan görüşmelerin ana gündem maddelerinden birinin Suriye oluşu gösterdi ki Türkiye, Suriye krizinin çözümünde Rusya’nın ciddi bir muhatap olarak görülmesini kabul etmeye başladı çünkü AB ve ABD beklenen ölçüde ağırlıklarını Türkiye’den yana şimdiye kadar koymadı. Diğer yandan Putin’in Suriye rejimi ile ilgili açıklamaları, Rusya’nın katı tutumunda gevşemeler olduğunu da gösterdi. Suriye krizinin bölgesel istikrarı tehdit ettiği, çözümlenmemesi durumunda yaratacağı riskler konusunda Türkiye ve Rusya’nın benzer görüşler taşıdığı, çözüm şartları ve yöntemi konusundaki farklılıkların da müzakere edildiği göz önüne alındığında Putin’in Türkiye ziyareti her ülke için de olumlu sonuçlar doğurmuştur. Bugün gelinen noktada, Türk-Rus ilişkilerinde ideoloji ve güvenlik tehdidi algılarına dayalı görüş yerini rasyonel yaklaşımların aldığını ve yeni bir perdenin açıldığını söylemek mümkündür.

Ortadoğu'da Yeni Vizyon Arayışı ve Suriye Testi

Türk dış politikasına ilişkin eleştiri ve tartışmalar, bölgesel ve küresel değişkenler yeterince dikkate alınmadan, iç politikanın günübirlik polemiklerinin malzemesi olarak sürdürülüyor. Tartışmalarda hakim dil, Türkiye’nin sınırlarının ötesindeki gelişmeleri merkeze alan bir yaklaşım ve içerikten öte iktidar-muhalefet çekişmesi ve rekabetinin birbirini sürekli iğneleyen, suçlayan ve karşı tarafı dize getirmeyi önceleyen renklerini taşıyor. Ancak Türkiye’nin dış politika tercihlerini ve sürdürülegelen siyaseti iç politikanın kısır döngüsüne hapsederek tartışmak yeni gelişmeleri ve köklü değişimleri kapsamlı biçimde okumaya engel olmaktadır. Bu nedenle Türk dış politikasının temel parametrelerini, sabit ve değişken yönlerini polemik dilini aşarak tartışmak bir ihtiyaç olarak karşımıza çıkmaktadır. Zira mevcut siyasetin nereye doğru evrilebileceğini ve yeni stratejik tercihlerin neler olabileceğini görmek öncelikle dış aktör ve değişkenlerin de analiz edilmesini zorunlu kılmaktadır. Dış politika tercihleri ve kararları bir sürece işaret eder. Bu süreç uygulama aşamasında karmaşıklaşır, hızı ve yönü dış faktörlerin etkisiyle değişebilir, ilk planda vazgeçilmez görülen kararlar yeniden gözden geçirilebilir, belirli sınırlar içinde kabullenilen esneklik ile dış politika tercihlerinde değişiklik yapılabilir. Bu nedenle dış politika kararlarının her zaman ve şartta sonuç vermesini beklemek gerçekçi olmayan bir beklentiye tekabül eder. Bir ülkenin bölgesel ve küresel ilişkileri, yani dış politika karar ve tercihlerine dayalı hareketleri bir sürece işaret eder.


Türkiye örneğinden hareket ederek somutlaştırmak gerekirse, dış politikası belirli ölçüde devamlılık gösterse de bir ülkenin aldığı tüm kararların kendi istediği ve planladığı gibi bir sonuç üretmesi kolay değildir. Çünkü Türkiye’nin Suriye politikasında da görüldüğü gibi sürece dahil olan ve Türkiye’nin kontrol etmesi mümkün olmayan pek çok aktörün, içinde bulunduğumuz bölgede yaşananlara müdahale ettiği, olaylara taraf olduğu ve farklı çıkarlar peşinde koştuğu ortadadır. Aslında ilkeler temelinde yaklaşım farklılıkları ve çıkar çatışmalarını da barındıran bölgesel ve küresel rekabet, diğer ülkeler gibi Türk dış politikasını da etkilemekte, dış politikayı bir süreç değil de hemen sonuç alınacak kısa vadeli bir girişim olarak görenler beklentileriyle karşılaşmayınca hemen başarı notu verme kolaycılığını tercih etmektedir. Dış politikayı çok faktörlü bir süreç olarak görenler ise daha gerçekçi bir bakış açısı ile, izlenen politikaların sonuçlarının ancak uzun vadede görülebileceğini, kontrol edilemeyen aktör ve değişkenlerin etkisiyle söz konusu tercih ve hedeflerin revize edilebileceğini değerlendirmekte, yani dış politikanın doğası gereği bir süreç olarak görülmesi gerektiği üzerinden bir tartışma yürütmenin daha sağlıklı olacağını düşünmektedir. Türk dış politikasındaki geçmişten bugüne görülen değişimler ve beklenmedik olayların etkisiyle günümüzdeki yeniden gözden geçirme ihtiyaçları da dış politikanın bir süreç olarak görülmesi gerektiğini, tercihlerin mutlak olmayıp revize edilebileceğini göstermektedir. Cumhuriyetin kuruluşunun 89. yılını idrak ettiğimiz bugünlerde Türk dış politikasının nereden nereye doğru evrildiğinin kısa bir muhasebesini yapmak bugünü daha iyi anlama ve analiz etmeye yarayacağı gibi Türkiye’nin Ortadoğu vizyonundaki yenilikleri de idrak etmeye katkıda bulunacaktır. Osmanlı Devleti’nin dağılmasından sonra imparatorluk toprakları üzerinde 25’ten fazla ulus devlet kuruldu.

Türkiye’nin bu ülkeler ile ilişkileri daha çok o dönemin travmaları ve algılarının etkisi ile şekillendi. Türkiye’nin modernleşme ve Batılılaşma ideolojisi de ortak tarihi ve kültürü paylaşmasına rağmen Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da kurulan devletler ile minimum düzeyde ilişki geliştirmesine yol açtı. Çünkü Türkiye tercihini Batı’dan yana kullanmış ve dış politika öncelikleri arasında bugün eksen kayması tartışmalarına neden olan coğrafya ile ilişkilerini uzun süre sembolik düzeyde tutmuştur. Soğuk Savaş dönemi ideolojisi ve Türkiye’nin de konjonktürel ve stratejik nedenler ile içinde yer aldığı blok siyasi elitin, özellikle dış politikada karar alıcıların bağımsız bir siyasi çizgi geliştirmelerine büyük ölçüde engel olmuştur. Türkiye müttefikleri ile hareket etmiş, kendi ulusal çıkarlarının gerektirdiği ilişkileri geliştirecek siyasi ve idelojik imkan ve seçenekleri karar mekanizmasının itici gücü yapamamıştır. NATO üyeliği ile perçinlenen bu görüntü Özallı yıllara kadar büyük oranda dış politika tercihlerinde hakim renk olmuştur. Özal bir taraftan AB üyeliğinin altını çizerken diğer yandan Ortadoğu ile de köprüler kurmaya çalışmıştır. 1989-1990 Soğuk Savaşın sonu Türk dış politikasında yeni bir dönemin başlangıcı olmuş, Özal seleflerinden farklı olarak daha dışa dönük bir siyaset için kolları sıvamış ve Türk Cumhuriyetleri ile ekonomik ve siyasi ilişkileri geliştirmenin yollarını aramıştır. Diğer yandan ABD liderleri ile de yakın ilişkiler geliştirerek Türk dış politikasında AK Parti döneminde belirginleşen ve gittikçe kurumsallaşan dış politikada çok yönlülük siyasetinin temelllerini atmıştır. Türk dış politikasında bir süreklilikten bahsedilecekse Özallı yıllarda tohumları atılan ancak 2000’lere kadar parçalı siyaset ve koalisyon dönemleri içe kapanmalarından dolayı üzeri tozlanan bu dış politika tercihinin yeni boyut ve araçlar ile güçlü biçimde AK Parti döneminde pratiğe aktarılan siyasete işaret edilebilir.

AK Parti iktidarının dış politika öncelikleri belirlerken Soğuk Savaş retoriğinin çoktan geride kaldığı, Sovyetler Birliği’nin dağılmasını müteakip iki kutuplu dünya sisteminden tek kutuplu bir dünya sistemine doğru geçildiği, ancak bu süreçte Çin, Hindistan, Brezilya ve Güney Afrika gibi yeni aktörlerin de uluslararası sisteme güçlü bir şekilde girdikleri görülmüştür. Bu sayılan ülkelerin iki veya tek kutuplu dünya sistemindeki bağımlı dış politikalar yerine daha bağımsız siyasi tercihlerde bulundukları gözlenmiştir. İşte Türkiye de gelişen ekonomisi, büyüme hızı ve siyasi istikrarı ile yükselen aktörler arasına girmeyi başarmış, kendi dış politika önceliklerini belirlemede daha serbest bir tavır izleme imkanına kavuşmuştur. Ancak Özallı yıllarda olduğu gibi AK Parti yönetimi de bir taraftan AB üyelik hedefini canlı tutmuş, tam üyelik müzakereleri için irade beyanında bulunmuş, NATO ittifakı içindeki etkinliğini artırmış ve eksen kayması tartışmaları arasında Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkeleri ile siyasi ve ekonomik ilişkilerini ciddi biçimde geliştirme siyasetini hayata geçirmiştir. Türkiye’nin sahip olduğu ince güç, yani yakın coğrafya ülkeleri ve halkları ile ortak tarih, coğrafya, benzeşen kültür ve inanç değerleri güvenlik ve tehdit algılarının daha kolay aşılmasını sağlamış, komşularla sıfır sorun politikası hayata geçirilmiştir. Bu çerçevede Suriye, Irak, Lübnan ve Ürdün ile vizelerin kolaylaştırılması ve kaldırılmasından tutun da ortak bakanlar toplantısına kadar bir dizi dış politika reformuna imza atılmıştır. Benzer şekilde Körfez ülkeleri ve Kuzey Afrika ile yakın ilişkiler kurulmuş, Afrika’nın pek çok ülkesinde yeni büyükelçilikler kurulmuş, TİKA ve Yunus Emre Vakfı marifetiyle de mevcut ilişkiler desteklenmiştir. AB ve Arap dünyası perspektifinden bakıldığında Türk dış politikasındaki bu hareketlilik genelde başarı hanesine yazılmış, yukarıda sayılan ülkeler ile artan ticaret hacmi gelişen ilişkilerin halklara da yansımasına yol açmıştır.

Türkiye’nin Suriye testi

Türk dış politikası bir taraftan farklı ülke ve müttefiklerle ilişkileri dengeli biçimde yürütürken bir taraftan da bazı ilkeleri ön plana çıkarmaya başlamıştır ki işte bu ilkelerden ödün verilmemesi neticesinde Türkiye-İsrail ilişkilerinde bir kopuş yaşanmış, İran nükleer programının müzakereler ile çözümlenmesi girişimi de Türkiye ile ABD başta olmak üzere Batılı müttefikleri arasında soğuk rüzgarlar esmesine neden olmuştur. Arap uyanışının başlaması ile tıpkı Soğuk Savaşın bitiminde olduğu gibi Türk dış politikası açısından yeni bir dönem başlamıştır. Yeni dönemde Arap devrimlerinin önceden tahmin edilemeyişi ve devrim sonrası sürecin taşıdığı belirsizliklerin dış politika kararlarını ve tercihlerini önemli ölçüde etkilediğini ve bundan sonra da etkileyeceğini söylemek mümkündür.

Tunus’ta başlayan Arap uyanışına destek veren Türkiye, aynı talepler Suriye’de de gündeme geldiğinde kan dökülmesini önlemek için büyük çaba sarfetmiştir. Büyük oranda Beşar Esed ile müzakereler yürüten Türkiye’nin iyimserliği Baas rejiminin halka silah doğrultması ile bitmiş, buna rağmen uluslararası müdahale yerine bölgesel inisiyatifler ile krizin çözümlenmesi için girişimler sürdürülmüştür. Arap Ligi ve BM destekli Annan Planı sonuç vermemiş, Rusya-İran-Çin blokunun Suriye rejimine desteği krizi tırmandırmış ve bugün gelinen noktada 30 bin kişi hayatını kaybetmiş, 250 bin kişi ülkeyi terketmek zorunda kalmış, iç çatışmalar mezhep savaşına kayma riski yaratmıştır. Türkiye’de muhalefet ise Suriye’de Baas rejiminin halk üzerindeki baskısının yarattığı çatışmanın faturasını dış politikaya çıkarmıştır. Ana Muhalefet Partisi, Dışişleri Bakanı Davutoğlu hakkında gensoru verirken bile komşularla sıfır sorun politikasından daha iyi bir projenin gündemde olmadığını görmezden gelmiştir. Hatta Suriye sınırından Türkiye’ye düşen top mermilerinden bile iktidarın sorumlu tutulması, büyük resmin görülmediğini yani asıl krizin Türkiye-Suriye arasında değil, büyük çatışmanın Suriye’deki Baas rejimi ile halk arasında olduğunun görmezden gelinmesi manidardır. Nitekim muhalefetin bu bakışı dış dünyada da bir karşılık bulmakta, iktidarın Suriye rejimi karşıtı söylemi de ile birleşince sanki mücadelenin ana merkezinin Türkiye-Suriye olduğu izlenimi ortaya çıkmaktadır.

Suriye’nin Türk jetini düşürmesi, sınırlarımıza havan topu mermisi düşmesi ve Suriye uçağının Esenboğa’ya indirilmesi gibi olaylar, Batı’da, Türkiye Suriye ile savaşa mı giriyor türünden soruların sorulmasına yol açmıştır. Dış politika dilinin bu algıyı ortadan kaldırarak Suriye halkının mücadelesini ön plana çıkaracak biçimde yeniden kurgulanması gerek. Aksi takdirde Türkiye’nin temel hak ve özgürlüklerin güvence altına alındığı, tehdit yerine karşılıklı güvenlik duygusunun tesis edildiği, dini, mezhebi ve kültürel çoğulculuğun korunduğu, ekonomik karşılıklı bağımlılığın geliştiği, bölgesel sorunların dışardan değil bölge içinden çözüme kavuşturulduğu bir Ortadoğu vizyonunu ikna edici biçimde anlatması ve hayata geçirmek için ittifaklar kurması zorlaşacaktır.

http://haber.stargazete.com/acikgorus/ortadoguda-yeni-vizyon-arayisi/haber-699920

Ortadoğu’ya İçeriden Bakış: Dini Liderler ve Kanaat Önderlerinin Bölge Vizyonu

İstanbul son yıllarda çok sayıda önemli toplantıya ev sahipliği yapıyor. Bunda Türkiye’nin büyüyen ekonomisi, siyasi istikrarı, izlediği aktif dış politika gibi nedenlerin etkili olduğu ve söz konusu etkenlerin İstanbul’u bir çekim merkezine dönüştürdüğü söylenebilir.

İstanbul’daki son toplantılardan biri de 7-8 Eylül 2012 tarihlerinde gerçekleştirilen ‘Arap Uyanışı ve Yeni Ortadoğu’da Barış: Müslüman ve Hıristiyan Perspektifler’ başlıklı uluslararası çalıştay oldu. Toplantıyı Ortadoğu ile ilgili eğitim ve araştırma faaliyetleri ile iki saygın kurum, Marmara Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Enstitüsü  ile Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) ortaklaşa düzenledi. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ın açılış konuşmasını yaptığı çalıştaya Mısır, Irak, Lübnan, Ürdün, Katar, Filistin, İran, Yemen, Türkiye ve diğer bölge ülkelerinden çok sayıda tanınmış Hristiyan ve Müslüman dini lider ve kanaat önderi katıldı.

‘Arap Uyanışı ve Yeni Ortadoğu’da Barış’ konferansını benzerlerinden ayıran iki temel unsur var. Birincisi Ortadoğu’nun problemleri ve geleceği ilk kez bölgede, bölgenin önemli aktörleri tarafından tartışıldı. Yani eskiden Vaşington, Londra, Paris ve Berlin’de yapılmasına alışık olduğumuz, hep dışarıdaki aktörlerin Ortadoğu’yu konuştuğu, hakkında planlar yaptığı toplantılara bir alternatif oluşmuş oldu. Yani bölge insanları kendi sorunlarını tartışmak ve ortak bir gelecek inşa edebilmek için aynı masa etrafında, ama Batı merkezlerinde değil, kendi merkezlerinde bir araya gelebileceklerini göstermiş oldu.

Toplantıyı farklı ve özgün kılan ikinci özellik ise ilk kez çok sayıda Müslüman ve Hristiyan dini ve ruhani liderin bir araya gelerek Ortadoğu’yu tartışmasıydı. Şimdiye kadar Ortadoğu’yu politikacılar, gazeteciler, akademisyenler ve düşünce kuruluşu uzmanları tartıştı. Son yıllardaki gelişmelerden en çok umutlanan, kaygı duyan ve bir arada yaşama konusunda önemli deneyimlerden geçmiş olan ancak etkin platformlarda sözlerine kulak verilmeyen dini liderler, düşünürler, kanaat önderleri seslerini ilk kez duyurma imkanı buldu.

Konferans vesilesiyle Ortadoğu ülkelerinden 80 Hıristiyan, 80 Müslüman ile Arap dünyası kökenli yurt dışındaki diyaspora temsilcileri İstanbul’da bir araya geldi. Kendi ülkelerinde aynı masa etrafında oturmaları zor, hatta imkansz olan farklı mezhep ve meşrep mensupları Türkiye’nin daveti ile İstanbul’a geldi ve kritik olayları tartıştı, geleceğin inşasında dinlerin ve inançların ne kadar önemli ve yapıcı katkıları olabileceğini ortaya koydu. Din, inanç ve mezheplerin Ortadoğu’da yaşanan sürtüşme ve çatışmaların gerçek nedeni olmadığı, ancak bunların otoriter rejimler tarafından meşrulaştırma aracı olarak kullanılabildiğine işaret eden katılımcılar eşitlik, adalet ve refah talebinin meşru olduğunu Hıristiyan ve Müslümanların yaşanan sorunların çözümünde önemli roller üstlenebilecekleri bir kez daha bölge aktörleri tarafından teyid edildi.

‘Arap Uyanışı ve Yeni Ortadoğu’da Barış: Müslüman ve Hıristiyan Perspektifler’ konferansı başlıca şu sorulara cevap aramak amacıyla organize edildi: ‘Ortadoğu’da yeni bir dönem başlarken, bölgenin kadim dini gelenekleri bu süreçte nerede durmaktadır? Ortadoğu’nun yüzlerce yıllık bir arada yaşama kültürü ve dini çoğulculuk tecrübesi, bölgede adil ve barışçıl bir düzenin inşasına nasıl katkılar sunabilir? Müslüman ve Hıristiyan topluluklar ve onların ruhani liderleri, tehditlere fırsata çevirmek için nasıl bir liderlik rolü üstlenebilir? Yeni Ortadoğu’da dini ve sosyal barışın tesisi için üzerimize düşen görevler nelerdir?’

“Arap Baharı ve Yeni Ortadoğu’da Barış” uluslar arası konferansı, bu sorulara cevap aramak amacıyla Türkiye’den ve Ortadoğu’dan dini liderleri ve uzmanları bir araya getirdi. Konferansta Arap Uyanışında Müslüman-Hıristiyan ilişkileri ele alındı ve ortak bir gelecek tasavvuru üzerinde duruldu. Müslüman ve Hıristiyan toplulukların ve liderlerin bu süreçte sahip olduğu sorumluluklar bir arada yaşama kültürü açısından etraflıca değerlendirildi. Dini kimliklerin bir çatışma unsuru olmadığı gerçeğinden hareketle, dini liderlerin toplumsal değişim süreçlerindeki ve kritik tarihi kırılma noktalarındaki öncü rolü müzakere edildi.

“Arap Baharı ve Yeni Ortadoğu’da Barış”  toplantısı son derece yapıcı ve olumlu bir havada geçti. Ortadoğu’da Müslüman, Hıristiyan, Sünni, Şii, Ortadoks, Katolik, Süryani, Keldani gibi grup ve kimliklerin bölgenin kadim unsurları olduğu, hiçbirinin azınlık olmadığı, birinin diğerine tahakküm etmemesi, baskı uygulamaması gerektiği bilhassa vurgulandı. Arap uyanışının doğurduğu olumlu beklentinlerin korunması, diğer taraftan süregiden belirsizlikten kaygı duyanların hak ve özgürlüklerinin teminat altına alınması için gereken önlemlerin alınması bütün dini liderlerin vurguladığı konular arasında yer aldı.

Sonuç olarak ‘Arap Uyanışı ve Yeni Ortadoğu’da Barış: Müslüman ve Hıristiyan Perspektifler’ konferansı ilk kez Ortadoğu bölgesinden gelen aktörlerin geniş katılımı ile ‘içeriden, mahalli ve yerel’ bakış açısı ile bugünü ve geleceği tartışma imkanı oluşturdu. Diğer yandan uluslararası platformlarda Ortadoğu’ya ilişkin beklenti, umut, kaygı ve önerileri şimdiye kadar duyulmamış olan dini lider ve kanaat önderlerini bir araya getirdi ve seslerini geniş bir kitleye ulaştırdı.

http://ortadogudabaris2012.com/

http://peaceinthemiddleeast2012.com/home-page

Avrupa Birliği’nin geleceği tehlikede mi?

Küresel ekonomik krizin başladığı 2008 yılından bu yana bütün ülkeler diken üzerinde duruyor. Kimi ülkeler bu krizi nispeten küçük yaralar ile atlatırken, Avrupa Birliği üyesi ülkelerin bir kısmında olduğu gibi kimi ülkeler sarsıcı bir sürece girmiş bulunuyor. İrlanda, Yunanistan ve Portekiz’in ardından İspanya’nın da ekonomik krizlerin pençesine düştüğü ve kurtuluş reçetesi olarak AB fonlarına başvurmak aşamasına geldiği şu günlerde Avrupa Birliği’nin geleceği tartışılıyor. İkinci Dünya Savaşı’nın yıkıntı ve mirasından kurtulmak, benzer deneyimleri bir daha yaşamamak adına siyasi ve ekonomik işbirliği projesi olarak başlatılan Avrupa Birliği kurulduğundan bugüne sürekli genişledi. Bu başarı hikayesinin sonu nasıl olacak sorusu soruluyor artık.

Her ne kadar bugün İtalya ve Yunanistan örneklerinde olduğu gibi hükümetlerin istifalarına yol açan ekonomik krizleri konuşuyor olsak ta aslında gittikçe derinleşen bunalımın asıl kaynağı Avrupa Birliği yükselişteyken göz ardı edilen yapısal sorunlardır. Adını koymak gerekirse Avrupa’nın bunalımı Birliğin geleceğinin uzun süre teknokratlara teslim edilmiş olması, özellikle genişleme sürecinde siyasi katılım ve ortak akla dayalı kararlar yerine elit kadroların son sözü söylediği bir mekanizmanın hakim olmasıdır.

 AB’de krizin kökenleri

Bugün içine düştükleri krizler ile başa çıkmaya çalışan ülkeler Avrupa Birliği’ne girmek için büyük bir yarış içine girdiklerinde Birliğin karar verme mekanizmalarına ilişkin köklü sorular sormuyordu. Üyelik müzakerelerine başlamak, AB fonlarından yararlanmak, Avrupa’nın “medenileştirici” misyonu ve kimliği şemsiyesi altında yer almak öncelikli amaçlardı. Nitekim bugün iflasın eşiğinde olan İrlanda, Yunanistan,  Portekiz ve İspanya siyasal anlamda Avrupa’nın çeperinde yer almalarına rağmen üyelik süreci ve sonrasında aldıkları fonlar ile bir taraftan alt yapılarını yeniledi bir taraftan da eğitim, sağlık ve güvenlik gibi alanlarda standartlarını yükseltmeyi başardı.

 Avrupa Birliği genişleme sürecinde aday ve yeni üyeler sürekli kazançlı çıkan bir görüntü veriyordu. Ancak bu süreçte etkileri şimdilere daha net hissedilen iki önemli gelişme yaşanıyordu. Bunlardan biri kuşkusuz ekonomi ile ilgili. Birliğe yeni katılan ülkeler, ekonomileri güçlü Almanya, Fransa ve İngiltere gibi üretim ve ihracata dayalı yapıdan ziyade, AB fonlarına bel bağlayan ve üretimden çok tüketimi önceleyen politikaları benimsemişti. Özellikle üretimi güçlü ülkeler için yeni pazarlara dönüşen bu ülkelerin, üretim ve büyüme odaklı ekonomi politikaları yürütmeden statükoyu uzun süre devam ettiremeyeceği ötenden beri biliniyordu. Ancak yavaş yavaş belirtileri ortaya çıkan ve geliyorum diyen krizlerin görülmesine engel olan ikinci bir etken daha vardı: AB’nin siyasi karar mekanizması.

AB siyasi karar mekanizması ne kadar katılım cı?           

Bugün AB’nin yüz yüze olduğu krizlere ilişkin tartışmalarda Birliğin siyasi karar mekanizması ve bunun rolü nedense üzerinde durulmayan bir konu. Halbuki , AB’nin hem mali konularda hem de dış politika, sosyal politikalar, güvenlik politikası ve rafa kaldırılmak zorunda kalınan AB Anayasası gibi Birliğin bugünü ve geleceğini doğrudan etkileyen kritik meselelerde karar alma süreçlerinden geniş kitleler hep uzak kaldı veya uzak tutuldu.

Yeni ülkelerin üyeliğe kabulü ile gittikçe genişleyen, büyümeye paralel olarak ta katılım zeminini genişletmesi gereken Avrupa’nın “medenileştirici” misyonu ve katılımcı ruhunu hayati kararlar aşamasında etkin biçimde devreye soktuğunu iddia etmek zor. İşte AB’nin temel sorunu tamda burada, yani karar alma süreçlerindeki sınırlamalarda, uzlaşma yerine güçlü devletlerin baskı ve tercihlerinin tüm üye ülkelere dayatılmasında yatmaktadır.

Avrupa Birliği ekonomik olduğu kadar siyasi kan kaybı da yaşamaktadır. Sömürgecilik döneminde dünyaya şekil verme gücüne sahip olan, sanayileşme ve modernleşme ile birlikte askeri, ekonomik ve siyasi söylem üstünlüğü kuran Avrupa bugün ayakta kalma mücadelesi veriyor. Kuşkusuz her ülkenin etki gücü farklı ama bugün gelinen noktada dünya yeniden kurulurken bir koalisyon olarak AB belirleyici ve şekillendirici bir aktör olmaktan bir hayli uzak. AB kendi içindeki çoğulculuğu ve karar süreçlerine geniş katılımı sağlayamadığı sürece gelecek endişesi yaşama devam edecektir.

Türkiye'nin yeni Ortadoğu vizyonu

Ortadoğu'daki köklü siyasal ve toplumsal değişimler bölgesel ve küresel dengeleri yeniden şekillendirmekte, sömürge döneminin kalıntılarını ve tortularını kademeli biçimde siyaset sahnesinden uzaklaştırmaktadır. Ortadoğu'da geriye dönüşü olmayan halk hareketleri en çok Batı'nın koruma şemsiyesi altında vesayet, baskı, sindirme, güvenlik ve ulufe dağıtma politikaları ile günümüze kadar gelmiş yönetimleri hedef almaktadır. Çünkü bu yönetimlerin toplumsal tabana dayalı meşruiyetinin bulunmadığı genel kabul gören bir gerçekliğe tekabül etmektedir.
Ortadoğu'da sömürge sonrası kurulan ve soğuk savaş döneminde pekiştirilen eski düzenin artık sürdürülemez olduğu aşikâr. Siyasal meşruiyet sorunlarına bir de ekonomik krizler, fırsat eşitsizliği ve halkın kendi kaderine yön verme iradesinin kuvveden fiile geçmesi faktörleri eklenince, önümüzdeki on yıllar boyu sürecek büyük değişimin ateşi yakılmış oldu.
Ortadoğu tarihinin artık yerli ve yabancı hâkim güçler tarafından değil, bu kez bölge hakları tarafından yazıldığı bir dönemden geçiyoruz. Fransa, İngiltere ve İtalya gibi sömürge ülkeleri, Ortadoğu ve Kuzey Afrika'dan çekilmek zorunda kaldıklarında yerlerine diktatörleri bırakmışlardı. Bugün bölge haklarının yapmaya çalıştığı şey, sömürge mirasından kurtulmaktır.

Türkiye Ortadoğu'daki değişimin neresinde?

Özallı yıllara kadar Türkiye, Ortadoğu'ya soğuk bakan, sıcak ilişkiler kurmayan, bölge ülkeleri ile arasına mesafe koymaya özen gösteren bir ülke görünümündeydi. Türk dış politika eliti de kurucu ideolojinin tercihleri doğrultusunda, batı ile ilişki kurmayı daha fazla önemsiyor, modernleşmenin adresi olarak gördüğü bu kampta yer almayı tercih ediyordu.
Ekonomik gelişme ve ülke güvenliğinin sağlanması açısından Türkiye'nin çıkarı, bölge ülkeleri ile yakın ilişkiler kurmasını gerektirmesine rağmen, Türk dış politikasının ana kaygısı bu rasyonel gerçeklerden ziyade ideolojik bir çerçeve de gelişti. Bu yaklaşımın baskın olduğu dönemlerde Türkiye, özgün bir Ortadoğu vizyonu geliştiremedi çünkü kendisini bu bölgenin bir parçası ve öznesi olarak değil, Batı ittifakının bir üyesi olarak gördü. Böylece Türkiye, yüzyıllarca aynı coğrafyayı paylaştığı halklar ve ülkeler ile olan bağını güçlendiremedi, tarihi ve kültürel bağlarından doğan ince gücünün farkına bile varamadı.
Türkiye bölge ülkeleri ile arasına mesafe koyarken, ABD başta olmak üzere batılı ülkeler, Ortadoğu'yu şekillendiren etki gücüne ulaştılar. Türkiye de ister istemez içinde yer altığı ittifakın seçenekleri doğrultusunda, bir anlamda kendisine dayatılan bölge politikalarının tutsağı oldu. Kendine özgü bir bölge vizyonu ortaya koyamadığı için Türkiye, en yakın komşuları ile dostane ilişkiler bir yana normal ilişkiler dahi kuramadı. Soğuk Savaş döneminde NATO şemsiyesi altında yer alan Türkiye (Kıbrıs'a müdahale istisna tutulursa) bağımsız bir dış politika izlemekten çok içinde yer aldığı blok içinde belirlenen öncelikleri takip etti.

Yeni siyasal elit, yeni Ortadoğu vizyonu

Son yıllarda, Türk dış politikası, içe kapanık ve güvenlik tehdidi temelli bir dış politikadan bölgesel ve küresel aktörler ile yakın ilişkiler kurmaya uzanan köklü değişimler geçiriyor. Özal döneminde kısmen başlatılan ancak iç siyasi çekişmeler ve istikrarsızlıklar yüzünden kesintiye uğrayan ve ideolojik temelli yaklaşımların da etkisi ile ihmal edilen Ortadoğu'yu Türkiye yeniden keşfediyor.
Özellikle son on yılda Türkiye siyasi, kültürel ve ekonomik enstrümanları devreye sokarak Ortadoğu'ya yakınlaştı, kendisine yer açtı ve değişim taleplerinin ilham kaynağı oldu. AK Parti iktidarı, bölge ülkeleri ile ideolojik önyargılardan arınmış, gerçekçi ve rasyonel ilişkiler kurulmasını sağlarken, Türkiye'nin hem doğuda hem de batıda sözüne saygı duyulan bir ülke konumuna gelmesine katkıda bulundu. Zira Ortadoğu ülkeleri ile yakın ilişkiler kurulması, tarihi ve kültürel ortaklıkların olduğu kadar, stratejik gerekliliklerin de zaruri kıldığı bir durumdur ve Batı ile ilişkilerin kopması anlamına gelmemektedir.
Bu çerçevede, Türkiye'nin son on yıldır uygulamaya başladığı ve zaman içinde bir doktrine dönüşen yeni Ortadoğu vizyonunun altı temel boyutu olduğu söylenebilir:
1) Bölge ülkelerinin liderleri arasında doğrudan ve etkin iletişim ve ilişkilerin kurulması, sorun ve fırsatların doğrudan müzakere edilmesi;
2) Toplumsal taleplerin iktidara yansıması, katılımcı siyasi mekanizmaların tesisi, baskıların kaldırılması, hak ve özgürlüklerin güvence altına alınması ve kurumsallaştırılması;
3) Ortadoğu'nun köklü sorunlarına, bölgesel aktör ve güçlerin oluşturacağı ittifak ve oluşumların girişimleri ile çözümler bulunması, dış aktörlerin bölgeye müdahalesine imkan ve fırsat verilmemesi;
4) Ortadoğu'da devletlerin, liderlerin ve halkların birbirlerine karşı güvenlerinin tesis edilmesi, kuşku ve tehdit algılamalarının ortadan kaldırılması;
5) Ekonomik ilişki ve yatırımların artırılması ve karşılıklı bağımlılık ile kalkınmanın sürdürülmesi;
6) Dini, kültürel ve mezhepsel çeşitliliğin korunması, tek tipleşme ve homojenleşmeye engel olunması.
Bu vizyon hayata ne kadar geçirilebilirse, Ortadoğu'nun geleceği de o ölçüde istikrarlı olacaktır.               

http://www.sabah.com.tr/Perspektif/Yazarlar/kucukcan/2012/03/24/turkiyenin-yeni-ortadogu-vizyonu

SETA Ortadoğu'ya açılıyor

SETA Vakfı, Kahire'de bir ofis açmaya karar verdi. Stratejik olarak isabetli bir karar çünkü Mısır bu bölgenin en önemli ve belirleyici aktörlerinden biri. Ayrıca Türkiye ile ortak ortak tarihi geçmişi paylaşıyor. Kültürel yakınlıklar da ayrıca zikredilmeli. SETA'nın Ortadoğu'da da var olmasının kuşkusuz bazı gerekçeleri mevcut. SETA ofis açmadan önce Arap dünyasına hitap eden, yani 300 milyonluk bir nüfusu muhatap alan bir dergi çıkarmaya başladı.

Ortadoğu’daki köklü siyasal ve toplumsal değişimleri merakla izliyoruz. Ortadoğu tarihinin yeniden inşa edildiği ve yeniden yazılacağı bir dönemden geçiyoruz. Fransa, İngiltere ve İtalya gibi sömürge ülkeleri, Ortadoğu ve Kuzey Afrika’dan çekilmek zorunda kaldıklarında yerlerine diktatörler bıraktı. Ne yazık ki bıraktıkları bu kötü mirasın izleri hala duruyor.

Ortadoğu toplumları bu izleri silmek için uğraşıyor. Kendi geleceklerini kendileri tayin etmek istiyor ve bunun için canlarını da feda etmeye hazır olduklarını gösteriyor. Türkiye Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da halkların taleplerine kulak verilmesini istiyor ve değişim sürecini destekliyor. Türkiye değişimi takip ederken, değişim yaşandığı ülkeler de Türkiye’ye bir ilham kaynağı olarak bakıyor. Türkiye bulunduğu konuma nasıl geldi, başarılarının altında neler var sorularının cevaplarını bulmaya çalışıyor.

Ankara merkezli SETA Vakfı, 29-31 Ocak 2012 tarihlerinde bu soruların da tartışıldığı bir konferans düzenledi Kahire’de. Insigth Turkey dergisi ile aynı derginin Arapça yayınlanan “Ruy’e Türkiyye” dergisinin de tanıtıldığı toplantıda önemli tartışmalar yapıldı.

Çok sayıda Mısırlı politikacı, uzman ve akademsiyenin katıldığı, Taha Özhan, Hatem Ete, Yılmaz Ensaroğlu, Selin Bölme, Ufuk Ulutaş,Muhittin Ataman, Burhanettin Duran, İhsan Dağı, Cengiz Çandar, Akif Beki, İsmet Berkan, Levent Köker ve Ceyda Karan’ın da katkıda bulunduğu toplantıda SETA DışPolitika Direktörü olarak ben de Türk dış politikasındaki gelişmeleri anlattım.

Konuşmada ana hatları ile şu konulara değindim: Türk dış politikası içine kapanık ve güvenlik tehdidi temelli bir dış politikadan çevre ve küresel aktörler ile yakın ilişkiler kurmaya uzanana köklü değişimler geçirdi. Bu bağlamda Soğuk Savaş döneminde NATO şemsiyesi altında yer alan Türkiye (Kıbrıs’a müdahale istisna tutulursa) bağımsız bir dış politika izlemekten çok içinde yer aldığı blok içinde belirlenen öncelikleri takip etti.

1980 ortalarında göreceli bir değişikliğin başladığını, Özallı yıllarda izlenen pazar ekonomisi ve liberalleşme süreçlerinin doğurduğu yeni imkan alanlarının dış politikaya da yansıdığını görmek mümkün. Soğuk Savaş sonunda şekillenmeye başlayan yeni dünya düzeninde Türk dış politikasında da yeni arayışlar başladı. Türkiye bir taraftan AB üyelik sürecine ilişkin politikalar izlerken diğer yandan komşu ülkelerle genelde güvenlik tehdidi üzerine inşa edilmiş mesafeli ve soğuk ilişkiler yerine daha yakın ilişkiler kurma yolunda adımlar attı.

Özellikle 2003 Irak savaşı sırasında aldığı pozisyon ile Türk dış politikasında önceki dönemlere oranla belirgin bir değişim yaşandı.Bu dönemde yeni politikalar ve kurulan bölgesel ilişkiler ile Türkiye’nin etkin bir aktör olarak kendini gösterdiğini söylemek mümkün. Özellikle ABD ve AB’de Türk dış politikasında ideolojik temelli bir eksen kayması yaşandığına ilişkin bazı tartışmaların da bu döneme denk düştüğünü görüyoruz. Aslında bu tartışmalar bile Türk dış politikasının ülke ve bölge önceliklerine göre yeniden şekillendiğinin bir göstergesi yani, dış politikada bağımsızlaşma olarak okunabilir.

Türk dış politikasında bir eksen kayması yaşanmadığını, bir başka ifade ile ideolojik ve romantik nedenler ile dış politika belirlenmediğini, dış politikadaki yeni adım ve tercihlerin rasyonel gerekçelere dayandığını belirtmekte yarar var. Bu noktada özellikle Türkiye’nin komşularla sorunları en az düzeye çekerek, büyüyen ve gelişen Türk ekonomisine yeni pazarlar arandığını ve Türkiye’nin son dönem Ortadoğu politikasının gerçekçi temellere dayandığını ifade edebiliriz. Türkiye’nin kendine mahsus, önceki dönemlerden farklı bir Ortadoğu vizyonuna sahip olduğunu görmek mümkün

SETA Kahire ve Ru'ye Turkiyye Türkiye vizyonunu bölgeye taşımaya çalışacak.

Devlet, Laiklik ve Dindarlık

Türkiye’de din-devlet ve din-toplum ilişkileri tartışmaları ideolojik refleskler ve köklü önyargılardan dolayı sağduyulu bir yaklaşımla yapılamıyor. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ın dindar gençlik yetiştirmeyle ilgili açıklaması bir kez daha gösterdi ki, Türkiye’de bazı kesimler dini hala bir tehdit olarak algılıyor, dini ilerlemenin önünde engel olarak görüyor ve dindarlık ile modern hayatın uyuşmayacağı inancını koruyorlar. Ünlü Alman düşünür Jürgen Habermas’ın da belirttiği gibi dünya post-seküler bir siyasal-toplumsal yapıya evrilirken Türkiye’de laikliği bir hukuki ilke ve düzenleme olarak değil de bir ideoloji ve hayat biçimi olarak yorumlayanalar içinde düştükleri fasit daireden çıkamıyor.

            Başbakan Erdoğan’ın dindarlıkla ilgili açıklamaları bağlamından koparılmadan, siyasi polemik malzemesi yapılmadan, ideolojik tarafgirlikten uzak rasyonel bir dille tartışılmayı hak ediyor. Başbakan Erdoğan’ın açıklamaları Türkiye’de devlet eliyle yukarıdan aşağıya empoze edilen laiklik anlayışı ve uygulamalarının, dini çoğulculuk ve din özgürlükleri açısından yeniden değerlendirilmesi, laiklik kavramının dünyada nasıl yorumlandığı ve tatbik edildiğinin tartışılması açısından önemli bir fırsattır.

            Dünya’da tek bir laiklik anlayışı olmadığı gibi tek bir din-devlet ilişkisi modeli de mevcut değildir. Her ülke kendi siyasi tarih ve kültürel yapısına bağlı olarak farklı anlayış ve modeller geliştirmiştir. Bu modellerin hepsinde laiklik, yasamanın kaynağının dini ilkelere dayalı olmaması; din ve vicdan özgürlüğünün temin edilmesi, din eğitimi ve örgütlenme serbestisinin sağlanması gibi ilkeler temelinde gelişmiştir.

 Türkiye, Fransız tipi laikliği benimsedi

Türkiye’de laiklik, kamusal alanda dine meşru bir yer ve temsil hakkı tanımayan veya katı biçimde sınırlayan bir uygulamaya dönüşmüştür. Türkiye’nin Fransız laiklik modelinden ilham almasının bunda etkili olduğunu ifade etmek mümkündür zira Fransız laikliği hegemonik bir dini yapıya yani Katolik Kilisesinin devlet ve toplum üzerindeki baskın etkisine karşı gelişmiştir.

Fransa’da Devlet, Katolik Kilisesine karşı sürdürdüğü mücadelesini kazanmış, Kilisenin direncini kırmak için binlerce papazı sınır etmiş, kilise mülklerine el koymuş, okullarını kapatmış, yani yasakçı ve baskıcı politikalar izlemiştir. Diğer Batı ülkelerinde ise Fransa’dakine benzer bir hegemonik kilise bulunmadığı için, dini bir tehdit ve tehlike olarak değil toplumsal yapının önemli bir parçası gören özgürlük ve çoğulculuk ilkelerine dayalı laiklik anlayışı gelişmiştir. Örneğin İngiltere, Danimarka ve Yunanistan gibi ülkeler devlet kilisesini korumuş, İspanya, İtalya ve Almanya gibi ülkeler ise kiliselerin tüzel kişiliklerini tanıyarak din ve devlet ilişkilerini karşılıklı saygı ve özgürlük temelinde sürdürmeye devam etmiştir.

Türkiye’de hegemonik bir dini kurum veya Hristiyanlıktaki gibi bir ruhban sınıfı olmamasına karşın Fransız tipi jakoben bir laiklik anlayışı ve uygulaması gelişmiştir. Laiklik ilkesi hukuki bir ilke olmaktan öte ideolojik bir tercih olarak benimsenmiş, kamusal alanda dinin temsiline izin verilmemiş, 28 Şubat gibi dönemlerde ise laiklik toplumun büyük kesiminin kimliğinin paydalarından olan dini hassasiyetleri örselemiş, başörtüsü yasakları gibi uygulamalar ile Türkiye’yi modern dünyadan büyük ölçüde koparmıştır. Ancak devlet eliyle yürütülen toplum mühendisliği bütün çabalara rağmen toplumun geniş kesimlerini sekülerleştirememiş, dinin kamusal görünürlüğünü ortadan kaldıramamıştır.

 Yeni Türkiye’nin yeni laiklik anlayışı

Başbakan Erdoğan’ın dindar nesiller yetiştirmek istiyoruz açıklaması din-devlet ilişkilerinin bugün geldiği nokta çerçevesinde tartışılmaktan ziyade devlet gücü kullanılarak tek tip insan yetiştirme ve homojen bir toplum inşa etme niyeti olarak sunuluyor. AK Parti döneminde başlatılan girişimlere bakıldığında iktidarın devlet gücünü toplumu homojenleştirme istikametinde kullandığını iddia etmek haksızlık olur. Örneğin Alevilerin Cumhuriyet dönemi boyunca kulak verilmeyen taleplerine ilk kez olumlu tepki vererek arama çalıştayları düzenleyen yaklaşımı laiklik karşıtı olarak göstermek mümkün değildir.

Laikliği yerli yerine oturtan yani çoğulculuk, özgürlük ve toplumun inançlarına saygılı bir ilke olarak uygulamanın yollarını açan Yeni Türkiye, azınlık inançlarına da hak ettiği itibarı kazandırmaya başlamıştır. Bu bağlamda dernekler ve vakıflar yasalarında yapılan değişiklikler, azınlık vakıflarına mal ve mülklerinin iade edilmesinin yolunu açmıştır. Türkiye, din-devlet ilişkileri ve laiklik uygulamasında yeni bir yola girmiştir. Bu doğru bir yoldur ve Başbakan Erdoğan çoğulculuk ve özgürlük temelinde ilerleyen bu yolda cesur adımlar atmaya devam etmelidir.